Müslüman Türk tarihi gibi derin bir konunun geçmişten bugüne nasıl aktarıldığı ile ilgili bugüne kadar birçok araştırma yapılmıştır. Bu haftaki yazımızda, Türklerin İslamiyeti kabul etmesinden sonraki tarihi süreci nasıl geçirdiklerini özetleyip, bunları anlatan tarihçilerimizden söz edeceğiz.
Beylikler Dönemi (1243-1318)
Anadolu'da 13. ve 14. yüzyılda yazılmış olan eserlerde Anadolu Selçukluları ve Anadolu Beyliklerinin tarihi anlatılmış, olaylar Osmanlı devletinin kuruluşuna kadar getirilmiştir.
Anadolu Selçukluları ve Beylikler döneminde (1075-1318) Anadolu'da daha çok Arapça ve Farsça eserlerin yazıldığı görülmektedir. Bu dönemde Arap dili "din ve hukuk" alanında, Fars dili "sanat ve edebiyat" konularında egemen olmuştur.
Türkçe olarak yazılmış "Danişmendname" ve "Battalname" gibi eserler, Anadolu'da Türkçe tarih yazıcılığını başlatmıştır. Ayrıca Taberi, İbn Kesir gibi İslam tarihçilerinin eserleri Türkçeye çevrilmiştir.
Dönemin ünlü tarih kitapları:
1. El-Evamirü'l-Alaiyye di'l-umüri'l-Alaiyye, İbn Bibi
2. Müsameretü'l-ahbar ve Müsayeretü'l-ahyar (Tezkire-i Aksarayi), Akasarayi
3. Menakıbü'l-arifin, Eflaki
Osmanlı Dönemi
13. yüzyılın sonunda kurulmuş olan Osmanlı Devleti hakkında bilgi veren tarih kaynakları ancak 15. yüzyılın başlarından itibaren yazılmaya başlanmıştır. Bu bakımdan 15. yüzyılın ilk yarısı, özellikle II. Murat devri, Osmanlı tarih yazıcılığının başlangıcı olarak kabul edilmektedir.
15. yüzyıl Osmanlı tarihçileri:
1. Dasitan-i Tevarih-i Mülük-ü Al-i Osman (İskendername), Ahmedi
2. Behçetü't-tevarih, Şükrullah
Tevarih-i Al-i Osman, Oruç b. Âdil el-Edrenevi (Oruç Beg)
1. Tevarih-i Selatinü's Sultaniyye, Karamani Mehmet Paşa
2. Tevarih-i Al-i Osman, Aşık Paşazade
3. Düsturname-i Enveri, Enveri
4. Cihan-nüma, Mehmet Neşri
5. Sinan Çelebi
6. Ruhi Çelebi
7. Hasan b. Mahmud el-Bayati, Cam-ı Cem-Âyin,
16. yüzyıl Osmanlı tarihçileri ve eserleri
1- İdris-i Bitlisi - Heşt Bi-Hişt (sekiz cennet)
2- Keşfî Mehmed Çelebi (ö. 1524) "Selîm-Nâme"
3- Şükrî-i Bitlisî - Selîm-Nâme
4- Hadîdî - "Tevârîh-i âl-i 'Osmân"
5- Kemal Paşazâde (İbn-i Kemâl) (1468-1534) - "Tevârîh-i âl-i 'Osmân"
6- Matrâkçı Nasûh - "Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn"
7- Muhyittin Cemali (ö. 1554) - Tevarih-i Ali Osman
8- Rüstem Paşa (1500-1561) - Tevarih-i Ali Osman
9- Lütfi Paşa (ö. 1564) - Tevarih-i Ali Osman
10- Ferdi - Süleyman-Name
11- Ahmet Taşköprüzade (1455-1561) - Şaka'ikü'n-nu'maniye fi-ulemai'd-devletü'l-osmaniye
12- Kâtib Za'îfî Mehmed (ö. 1592) - "Câmi'u't-tevârîh"
13- Koca Nişancı (ö. 1567) -Tabakatü'l-memalik fi-derecatü'l-mesalik
14- Mehmet Paşa (Küçük Nişancı) - Tarih-i nişancı (ö. 1571)
15- Feridun Ahmet (ölm.1583) - Münşe'atü's selatin
16- Mustafa Cenabi (ölm.1590) - El-aylamü'z-zahir veya tarih-i cenabi"
17- Hoca Saadettin efendi (1536-1599) - Tacü't-tevarih
18-Gelibolulu Mustafa Ali (1541-1599) - Künhü'l-ahbar
19- Selaniki Mustafa (ö. 1599) - Tarih-i Selanik
17. ve 18. yüzyıl Osmanlı tarihçileri
1- Mehmet bin Mehmet (ö. 1640) - Nuhbetü't-Tevarih ve'l-Ahbar. İki kısımdan oluşan eser 1087 sülaleden bahseder.
2- Ayni Ali (Müezzinzade) - Kavanin-i Ali Osman ve Hülasa-i Mezamin-i Defter-i Divan
3- Mustafa Koçi Bey - Risale-i Koçi Bey
4- İbrahim Peçevi - Tarih-i Peçevi
5- Katip Çelebi (Hacı Alife Kalfa) - Fezleke-i Tarih
6- Kara Çelebizade Abdülaziz Efendi (1591-1658) - Ravzaü'l Ebrar
7- Solakzade Mehmet Hemdemi (ö.1657) - Fihrist-i Şahan veya Solakzade Tarihi
8- Evliya Çelebi (1611-1682 ?) - Seyahatname
9- Müneccim Başı (Ahmet b.Lütfullah) - Sahayifü'l-Ahbar (Arapça bir genel tarih yazmıştır. Bu eser 1672'ye kadar olan olaylardan bahseder).
10- Naima (1655 - 1716)
* Ravzatü'l Hüseyin fi Hülasat-ı Ahbarü'l-Hafikin (Tarih-i Naima)
11- Fındıklılı Mehmet Ağa- Silahtar Tarihi
12- Bostânzâde Yahya Efendi - Târih-i Sâf (Tuhfetü'l-Ahbâb)
13 - Süleyman b.Şemdanizade (Fındıklılı Süleyman) - Müri't-Tevarih
14- Ahmet b. İbrahim Resmi (1700-1783) - Hülasatü'l-İtibar
15- Mehmet Said (Yirmi Sekiz Çelebi) - 1720-1721'de Fransa kralı XIV. Louis'e elçi olarak gönderilmiş ve buna ait bir eser bırakmıştır.
16- Ahmet Vasıf (ö.1806) Mehanisü'l-Asar ve Haka'ikü'l-Ahbar
17- Ahmet Asım - Burhan-ı Kat'ı (Türkçe'ye çevirmiştir.)
18- Halim Giray - Gülbün-i Hanan (Kırım Hanının neslindendir. Çatalca'da oturtulmuş ve burada şiir ve edebiyat ile meşgul olarak yaşamıştır.Bundan başka bir de Gülbün-i Hanan adlı mufassal (ayrıntılı) bir Kırım tarihi de yazmıştır.Eser 1466'da başlar ve 1801'de Midilli'de ölen Bahıt Giray'a kadar gelir.)
19- Kefeli İbrahim b.Ali (Tevarih-i Tatar Han ve Dağıstan ve Moskov ve Deşt-i Kıpçak Ülkeleri- Kırım Hanı Fatih Giray'ın divan katipliğini yaptı. Eserini 1736'da yazmıştır.)
20- Mehmet Said (Faraizcizade) (ö. 1835) - Gülşen-i Ma'arif)
19. yüzyıl Osmanlı tarihçileri
1- Hayrullah Efendi - Tarih-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye
2- Atabey (1810-1880) - Ata Tarihi
3- Mustafa Nuri Paşa - Netayicü'l-Vuku'at
4- Ahmet Vefik Paşa (1823-1891) - Fezleke-i Tarih-i Osmani
5- Ahmet Cevdet Paşa (1822-1895) - Mecelle (Tarih-i Cevdet)
